Deyim aktarması; iki benzer tanım ile açıklayabiliriz.
1. Bir sözcüğün benzetme ile başka sözcüğün yerine kullanılmasıdır.
2. Bir sözcüğün benzetme amacıyla insandan doğaya doğadan insana aktarılmasıdır.
Deyim aktarması bir nevi istiare benzer. Bazen de teşhis ve intak sanatlarına benzer. Deyim aktarması aslında anlamsal kavram aktarmasıdır. Bazen doğadan insana bazen de insandan doğaya aktarma şeklinde olabilir.
Örnek1:Sen kavrulmuşsun. ( Kavrulmak, kuruyemiş için kullanılır. İnsan kızarır. Burada doğadan insana aktarma vardır. Deyim aktarması örneğidir. )
Örnek2: Sus ağlasın gökyüzü üstüne damla damla. ( Ağlamak insana ait bir duydu durumdur.)
Deyim aktarması bir tür anlam aktarmasıdır. Ad aktarması değildir. Ad aktarması edebi sanat türüdür. (Örnek: Sobayı yak, Ankara ayağa kalktı.)
Sözcükler arasında deyim aktarması genel olarak 4 şekilde oluşur.
1.İnsandan doğaya deyim aktarması: Bulutlar acı acı ağlıyordu. (Ağlamak insana ait bir durumdur.) Hasta ağaçlar, Yorgun güneş…
2.Doğadan insana deyim aktarması: ( Açık istiare de oluşur.) Onun kuru bir bakışı var. (kurumak doğaya ait kavramdır.) Arım balım peteğim, o ne çakaldır…
3.Somutlaştırma: Soyut yani duyu organları ile algılanamayan kavramların somut olarak ifade edilmesidir. Aşk bir sudur. (Aşk suya benzetilerek somutlaştırılmıştır.) Genellikle benzetme (teşbih) yapılır. Sevdan bir ateş…
4.Duyular arası aktarma: Karanlığı acı bir siren sesi yırttı. ( ses duyulur ama karanlığı kesen yırtan bir makasa benzetilmiştir.Duyma ve görme duyuları arasında aktarma vardır. Eserinde soğuk yüzler çizmiş…
Şimdi deyimlerle alakalı başka bir başlığa geçelim.
Deyim Aktarması Nedir? Deyim Ne Demek, Deyim Nasıl Olur?
Deyim aktarmasını daha iyi anlamak için deyim özelliklerine bakalım. Deyim ne demektir, deyim ne demek deyim nedir, deyim nasıl olur? Sırayla inceleyelim
Deyim: Anlama güzellik, akıcılık kazandırmak için kullanılan söz öbeğidir. Deyim nasıl oluşur şimdi örnekle inceleyelim. Deyim, deyiş demektir. Söyleme ve anlatmadır.
Daha net ifadeyle: İki ya da daha fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturdukları kalıplaşmış söz gruplarıdır.
Örnek: Eline düş-mek bir deyimdir.
Not: Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Kelimelerin yerleri değiştirilemez araya başka sözcük sokulamaz.
Örnek: ipe un sermek/ serdim ipe un.. diyerek yeri değiştirilemez. İpe bir un serdim gibi araya sözcük koyulamaz. Anlatım bzoukluğu konusunda deyim nedir, deyim yanlışlarının anlatım bozukluğuna etkisine bakabilirsiniz.
Not: Deyim ve anlamları ile farklı sözcük deyimin içindeki sözcükle yer değiştirilemez.
Ayıkla pirincin taşını: Seç pirincin taşını denmez. Ya da ayıkla bulgurun taşını denmez. Deyim orijinalinde nasıl ise öyle kullanılır.
Not: Deyimler ve anlamları ile genellikle gerçek anlamdan uzaklaşmışlardır. Az da olsa gerçek anlamı verenler vardır. Ama genel olarak gerçek anlamdan uzaktırlar.
Örnek: İpe un sermek: Örneğinde bir işi yapmak istememek anlamı vardır. Gerçekten bir ipe un serilmez.
Örnek: Etekleri zil çalmak; eteğimiz zil çalmıyor heyecanımız var anlamına gelmektedir.
Bir deyim olabilmesi için iki sözcüğün bir araya gelerek oluşması gerekir. Bu bir araya geliş bazen gerçek bazen mecaz anlam kazanabilir. Deyimler, Genellikle kullanılan anlamından farklı varlığı ve durumu ifade eder. Deyim iki sözcüğün bir araya gelerek anlamsal bağ kurmasıdır. Bu bölümde deyim nedir ve deyim nasıl oluşur maddelerine baktık.
Deyim: Anlamı bakımından bir araya gelmiş söz grubunun gerçek ya da mecaz anlamlı olmasıdır. Atasözüne benzerler. Fakat tek başlarına deyimlerin anlamları yoktur. Anlamsal olarak bütünlük ifade ederler. Cümleye güzellik ve derinlik katan kelime ve kelime gurubuna deyim denir.
Örnekler ile deyimleri anlamaya çalışalım. Deyim anlamı üzerine değerlendirme yapalım. Deyimler anlamları ve yapıları bakımından farklı özellikte bulunabilirler.
Önce deyim ve anlamı üzerine sonra da deyim yapısı üzerine değerlendirme yapalım.
Dimyatla pirince giderken evdeki bulgurdan olmak: Türkçenin en uzun deyimi olarak geçer. Deyim ve anlamı üzerine değerlendirme yapalım. Elindeki malın kıymetini bilmeyen daha iyisini kazanmak umuduyla her şeyi kaybeder.
Deyimler, yapıları olarak birden çok sözcükten meydana gelirler. Anlamsal kaynaşma olmasın için en az iki sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşur.
Kulak kabartmak: Mecaz anlamlı deyimdir. Gerçek anlamda kulağı hamur gibi kabartamayız. Ama bir olayı dikkatli dinlemek için böyle bir deyim anlamı kullanırız.
Deyimler cümle içerisinde anlam kazanır. Atasözünden farkı tek başına anlamı olmamasıdır. Deyim anlamı cümle içinde kazanır. Atasözü tek başına da anlamlıdır.
Deyimler cümle olarak tamamlanmamıştır. Atasözleri tamamlanmış cümle yapısındadır.
Sakla samanı gelir zamanı. ( Atasözü)
Saman alevi. ( Deyim)
Sudan çıkmış balığa dönmek. (deyim)
Su başından kesilir. (Atasözü)
Deyim ve Anlamları Nelerdir?
Deyim aktarması nedir, Deyim ve anlamları nasıl olur ve deyim nedir? Kavramlarını öğrendikten sonra şimdi deyim ve anlamları nasıl olur örneklerle bakalım. Deyimleri anlamı bulma şekli şöyle olmalıdır. Önce sözcüğün gerçek anlamını düşünün. Sonra kastedilen anlamı düşünün. Örnek verecek olursak:
acısını çıkarmak: 1. Gerçek anlama bakalım. Bir şeyin içindeki acıyı çıkarmak. Mesela soğan ya da sarımsağı kavurarak acısını çıkardı. Deyim ve anlamları daha detaylı olan ikinci aşaması mecaz anlama bakalım
Acısını çıkarmak: 2.mecaz anlam, çektiklerinin acısını çıkardı. Daha önce yaşadıklarının öcünü aldı. Anlam olarak mecazi bir nitelik gösteriyor.
Baltayı taşa vurmak: Yaptığı işte hata yapmak, karşıdaki kişiye veya beklenmedik tepkiye neden olmak.
Şimdi deyim aktarması ile başladığımız konuyu deyim ve anlamları ile devam ettirelim. Biraz deyimler ve anlamları örneği verelim.
Örnekler:
İki dirhem bir çekirdek olmak: Özel bir durum için giyinmek ve damat gibi hazırlanmak.
Yattığı yeri beğenmek: Yorgunluk nedeniyle çok uykusu ve dinlenme ihtiyacı olmak. Her yerde uyumak.
Dert yanmak: İşlerinden dolayı her şeyi şikayet etmek.
Olaya el atmak: Anladığı işe müdahale etmek, kontrolü ele almak.
Gönül koymak: Bir işten dolayı darılmak.
Gönül almak: Darılmış birine kendini anlatarak dargınlığa son vermek.
Hasret gidermek: Özlenen biriyle vakit geçirmek
Burnunda tütmek: Aklında tutmak, uzakta olan birini özlemek
Fransız kalmak: Olayları anlamakta geçe kalmak, ortamda olanların farkında olmamak.
Burnundan kıl aldırmamak: Yaptığı işte kendini otorite görüp tevazu göstermemek.
Gününü göstermek: Sorun yaşanan bir kişiye gerekli karşılığı vermek. Onu pişman etmek.
Gazel okumak: 1.Boş sözler söylemek. 2. hoşa gidecek sevgi gösterisinde bulunmak
Geri basmak: Başlanılan bir işte geri adım atmak.
Bir çok deyim anlamsal ve yapısal olarak incelenebilir. Değişik kaynaklardan ulaşabilirsiniz. Bu konuda en güvenli kaynak Türk Dil Kurumu web sayfasıdır.
Deyim ve anlamları, bu şekilde bir çok inceleme yapılabilir. Deyim kendi içinde binlerce kombinasyonu barındırabilir.
Örneklerden de anlaşılacağı gibi deyim anlamı, sözcüğün mecaz ya da yan anlamına kaymaktadır. Bu yazımızda deyim aktarması, deyim ve anlamları, deyim nedir, deyim nasıl olur gibi sorulara cevap verdik. genel tanımlamalar yaptık.
Deyimlerle daha detaylı bilgiler için TDK’ye bakabilirsiniz.
.